Współczesna glottodydaktyka zakłada konieczność uwzględniania funkcjonalnego aspektu kształcenia językowego. Pod koniec XX wieku narodziła się nowa dyscyplina filologiczna – neofilologia. Określono jej podstawowe cele:
1) funkcjonalne uczenie się oraz nauczanie języków w celu posługiwania się nimi w różnych sferach życia społecznego ( nauka, technika, biznes, gospodarka, kultura itp.),
2) opracowanie metod nauczania języka obcego jak instrumentu komunikowania się na tle zawodowym i kulturowym;
3) nauczanie języka obcego w aspekcie synchronicznym, na szerokim tle społecznym, kulturalnym, w ścisłym związku ze „światem” językowym;
4) przygotowanie nauczycieli języków obcych – specjalistów w dziedzinie komunikacji międzynarodowej i międzykulturowej, specjalistów w dziedzinie kontaktów społecznych itp.
Warto podkreślić, że nie można ograniczyć fenomen komunikacji tylko pragmatyką… Komunikacja jest o wiele szerszym, głębszym, ważniejszym zjawiskiem, niż osiągniecie konkretnego efektu pragmatycznego… Komunikacja jest sposobem na podtrzymanie funkcjonowania osobowości w społeczeństwie. ( przekład mój – ES) .
Prymarnym celem kształcenia językowego jest kształtowanie kompetencji komunikacyjnej, między innymi – rozwijanie nawyków komunikacji międzykulturowej. Komunikacja językowa – umiejętność skutecznego porozumiewania się pomiędzy nadawcą a odbiorcą wypowiedzi (komunikatu) za pomocą języka. Kształtowanie kompetencji komunikacyjnej polega na doskonaleniu u uczących się języka obcego sprawności komunikacyjnych, mianowicie: językowej, społecznej, komunikacyjnej, pragmatycznej. Komunikacja międzykulturowa w aspekcie języka – adekwatne wzajemne porozumiewanie się dwóch uczestników aktu komunikacji, reprezentujących odzwierciedlane w ich językach odmienne kultury. Ważnym elementem kształcenia językowego jest zapoznawanie się nie tylko z językiem, lecz ze światem jego rodzimych użytkowników, ich kulturą, stylem życia, mentalnością itp. Bariera kulturowa jest o wiele bardziej niebezpieczna, niż bariera językowa. Błędy kulturowe są bardziej rażące, niż błędy językowe.
Uczestników aktu komunikacji (mówiący-piszący i słyszący-czytający) łączy tak zwany „wspólny kod” (wiedza na temat odpowiednich środków językowych, które służą dla przekazu komunikatu, jak również wiedza o sytuacji, kontekstu, realiów kulturowych i społecznych). Zęby mieć klucze do takich „kodów”, trzeba dysponować przynajmniej podstawową wiedzą na temat tendencji i kierunków rozwoju oraz współdziałania języka jako systemu znaków werbalnych a kultury jego użytkowników, uświadamiać charakter przyczyn oraz zasad tworzenia nowych jednostek językowych. Żeby lepiej rozumieć intencje, cechy kulturowe, zachowanie użytkowników danego języka, należy zapoznawać się między innymi z formami i sposobami ich odzwierciedlania w strukturach językowych; polityczne, kulturalne, historyczne konotacje elementów języka.
Teza o współzależności pomiędzy językiem a kulturą, językiem a społeczeństwem, językiem a komunikacją, jest podstawowym założeniem dla klasycznych i współczesnych definicji języka. Autorzy definicji języka wyróżniają jako jego najważniejszą cechę społeczny charakter.
Lecz cóż to jest język? Dla nas nie utożsamia się on z mową; jest to jedynie jej część, określona, choć istotna. Jest to równocześnie społeczny wytwór zdolności mowy oraz ogół konwencji przyjętych z konieczności przez grupę społeczną, aby jednostki mogły z tej zdolności korzystać.
Język – forma duchowa mówiącego nim narodu, poznanie jak najwięcej poszczególnych języków ma prowadzić do poznania języka w ogóle jako formy ducha ludzkiego, – jest wyrazicielem myśli, który posiada własną materię i określoną formę. Różnorodność języków jest przejawem i konsekwencją różnorodnych światopoglądów (każdy język zawiera całokształt pojęć i sposób pojmowania jakiejś grupy ludzkiej). Naród kształtuje swój język i jest jego wyrazicielem a także język kształtuje i wyraża ducha narodu (Wilhelm fon Humboldt ).
Język jest w czystej formie procesem komunikacji w każdym znanym nam społeczeństwie.
Język jest zatem składnikiem mowy charakteryzującym się trzema cechami, a mianowicie tym, że jest on społeczny.., że jest tworem, czyli ma trwałe istnienie w czasie.., i wrzeszczcie, że jest abstrakcyjny.. Społeczność języka polega na tym, że jest on systemem wyrazów i reguł gramatycznych, które normują proces mówienia i w ten sposób umożliwiają porozumienie między wszystkimi członkami danego społeczeństwa.
W każdej z przedstawionych wyżej definicji istotnym elementem jest stwierdzenie, iż język funkcjonuje jako system znaków (werbalnych); jest on w pewnym stopniu abstrakcyjnym; służy do porozumiewania się ludzi i ma społeczny charakter. Jest wyrazem światopoglądu, charakterystyki pojęć oraz realiów, „językowego obrazu świata”, czyli языковой картины мира (określenie w języku rosyjskim) w społeczeństwie.
Każdy język będąc „tworem społecznym pełni szereg ważnych funkcji w społeczeństwie. Dla ich określenia lingwiści przyjmują różne podstawowe kryteria. Austriacki psycholog Karl Bühler (1925) wyróżnia trzy funkcje : reprezentacji (symbolu), ekspresji (symptomu), impresji (sygnału). Dla K. Bühlera zasadniczymi kryteriami określenia funkcji są : schemat aktu mowy oraz koncepcja pól semantycznych. Roman Jakobson (lata 60-e XX w.) wyróżniał następujące funkcje w zależności od modelu sytuacji komunikacyjnej: poznawczą (zastosowanie komunikatu do kontekstu), emotywną (postawa mówiącego wobec tego, o czym on mówi), konatywną (postawa wobec odbiorcy), fatyczną (nastawienie na kontakt), metajęzykową (nastawienie na kod językowy), poetycką (nastawienie na komunikat).
Dla Williama Stewarta szczególną wartość ma działalność komunikacyjna (sfera zastosowania języka – czyli lingwistyka stosowana), zgodnie z tym kryterium występują następujące funkcje: oficjalna (zastosowanie języka w sferze polityki oraz administracji publicznej), grupowa (w określonej grupie etnicznej lub zespole), szerokiej komunikacji (język jako środek komunikacji międzynarodowej w granicach jednego państwa), edukacyjna (zastosowanie języka w sferze edukacyjnej), literacka, religijna, techniczna.
We współczesnej lingwistyce określenie funkcji językowych nie straciło na swojej aktualności. R. Gregorczykowa wyróżnia funkcje języka (generatywna, poznawcza), i funkcje wypowiedzi (tekstu) (poszczególnych wypowiedzi : zamierzone, informacyjne, pozainformacyjne – sprawcza, nakłaniająca, ekspresywna, kreatywna; i ogółu działań językowych społeczności (socjalizująca, kulturotwórcza). Zasadniczym w klasyfikacji Gregorczykowej w kontekście danego opracowania jest wyróżnienie funkcji socjalizującej i kulturotwórczej.
A. Markowski wymienia następujące funkcje języka: komunikatywna, ekspresywna, impresywna, stanowiąca (kreatywna), estetyczna, metajęzykowa. (Markowski 2009, 10). W monografii A. Akiszyny i B. Szlachowa zostały opisane: instrumentalna, regulacyjna, interakcyjna (funkcja współdziałania), poznawcza, osobowościowa, funkcja wyobraźni (ejdetyczna), informacyjna, przy czym w stosunku do wyżej wymienionych funkcji nadrzędną jest funkcja komunikatywna.
Reasumując w większości przedstawionych wyżej klasyfikacji za najważniejsze kryteria określania funkcji językowych przyznawano charakterystykę aktu komunikacji i jego elementów (nadawca, odbiorca, kontekst, kontakt, kod językowy). Co więcej, zwracano uwagę na kulturotwórczą, kumulatywną rolę języka – „polega ona na gromadzeniu i przechowywaniu wiedzy, doświadczenia pokoleń, świata wartości…”.
Nie wymaga uzasadnienia stwierdzenie, że język może pełnić należące do niego funkcje w sposób jak najbardziej odpowiedni, pod warunkiem iż ciągle się rozwija i ewoluuje. Niniejsze opracowanie poświęcone jest analizie i charakterystyce innowacji ostatnich lat w języku rosyjskim i – fragmentarycznie – w języku polskim.
Nadawca wypowiedzi, aby osiągnąć cel komunikacyjny w skuteczny sposób, często przekracza ogólnie przyjęte i dobrze znane większości społeczeństwa normy i granice językowe, posługując się jednostkami innowacyjnymi języka lub tworząc je sam. Definicję pojęcia innowacje przedstawił Andrzej Markowski w monografii „Kultura języka polskiego” :
Innowacja językowa jest to każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie. Innowacją jest zarówno nowy sposób wymawiania określonej głoski lub połączenia głosek. Nowy sposób akcentowania wyrazu, nowa forma fleksyjna bądź wprowadzenie zasady nieodmienności jakiegoś wyrazu, nowy model słowotwórczy, nowy typ połączenia składniowego, jak i nowy wyraz, znaczenie wyrazu czy też nowy frazeologizm.
Wobec innowacji, które zostały przyjęte w systemie danego języka, autor proponuje używać terminu zmiany językowe. „Innowacje zaś, które nie uzyskały takiej aprobaty, gdyż nie mają uzasadnienia funkcjonalnego, są błędami językowymi”.
W kwestii innowacji językowych warto poruszyć problem ich klasyfikacji.
Ze względu na części składowe języka wyróżniono innowacje fonetyczne, fonematyczne, leksykalne, słowotwórcze, frazeologiczne, paremiologiczne, gramatyczne (morfologiczne i składniowe), stylistyczne, ortograficzne, ortoepiczne. Lingwiści podkreślają, iż części składowe języka „reagują” na zmiany pozajęzykowe w stopniu niejednakowym. Najbardziej intensywne i zauważalne zmiany można obserwować w leksyce i frazeologii języka, ponieważ właśnie w nich odzwierciedla się ewolucja językowa w wyniku rosnących potrzeb społeczeństwa dotyczących nowych środków nominatywnych, komunikacyjnych, emocjonalnych. (Aleksiejenko, Korzeniewska-Berczyńska, Серебренников, Kaliszan, Konopielko, Pstyga, Nowicka, Ciemińska-Barłog, Markowski, Szadyko, Лотман, Копыленко, Гвоздарев, Баранов, Караулов i inni).
Na funkcjonowanie języka oddziaływają czynniki biologiczne, psychiczne i społeczne. (Е. Поливанов). Relacje pomiędzy językiem a społeczeństwem, językiem a procesami socjalnymi, zmianami ustrojowymi istnieją, jednak mają charakter niejednoznaczny, pośredni i skomplikowany. M. Aleksiejenko – autor artykułu o ewolucji językowej w Rosji w latach 90-ch – w okresie tak zwanej pieriestrojki i gwałtownych zmian ustrojowych i politycznych – we wstępie opracowania zaznacza, iż ewolucja językowa powstaje w wyniku prawa dialektycznego – jedności i walki przeciwieństw. Przeciwieństwa mogą być realizowane w następujących antynomiach: mówiący – słyszący, system – norma, kod- tekst, regulacja – emotywność. Na przykład w Rosji w latach 90-ch ubiegłego stulecia w świadomości społeczeństwa miało miejsce przewartościowanie ocen i stereotypów, między innymi zjawisk społecznych, ustrojowych (бизнес, демократия, капитал, коммунизм, социализм), w wyniku czego powstała antynomia językowa konotacja – denotacja: sprzeczność pomiędzy desygnatem leksemu a jego konotacją. W rezultacie wspomniane leksemy (jak wiele innych) nabyły przeciwległego statusu konotacyjnego i aksjologicznego; w tym przypadku mamy tak samo do czynienia ze zmianami językowymi. Doskonalenie kompetencji komunikacyjnej poprzez pokonywanie sprzeczności pomiędzy komunikatem a jego odbiorem jest najważniejszym celem użytkowników języka.
Przyczyny i tendencje innowacji językowych (o charakterze pozajęzykowym i wewnętrznojęzykowym):
o Transformacje społeczno-polityczne, ekonomiczno-gospodarcze i ustrojowe w środowisku nosicieli danego języka. Leksykę i frazeologię języka rosyjskiego wzbogaciły neologizmy określające nowe realia (гласность, валютная корзина, ельцинизм, СНГ, приватизация, рыночная экономика, корпорация, перестройка, Интернет, кредитная карта, селебрити i in.).
o Przewartościowanie ocen, stereotypów, zmiana konotacji leksemów i innych jednostek nominatywnych. Na przykład leksemy братство, равенство, товарищи, które były powszechnie używane, szczególnie w środkach masowego przekazu w czasach istnienia Związku Radzieckiego, straciły jakikolwiek sens dla obywateli współczesnej Rosji – są nazwami pojęć, które obecnie dla użytkowników języka nie istnieją, są nierealne.
o Rosnące w społeczeństwie potrzeby tworzenia i korzystania z nowych środków nominatywnych. Na przełomie XX-XXI wieków przez język rosyjski przeszła fala gwałtownych przemianowań. Leksemy i połączenia leksemów, które w czasach istnienia Związku Radzieckiego zaliczano do aktualnej leksyki – милиция, первый секретарь горкома, первый секретарь обкома, председатель, товарищи i in. – zastąpiły nowe nazwy : полиция, мэр, губернатор, спикер, господа (większość z nich wcześniej tworzyła grupę elementów archaicznych).
o Potrzeba realizacji funkcji informacyjnej i komunikatywnej języka w związku z istnieniem różnorodnych środków i możliwości przekazu informacji w bieżącym stuleciu. We współczesnym świecie można korzystać z różnych technologii komunikacyjnych oraz kanałów przekazu komunikatu (informacji) (Internet, mass-media, sieci komórkowe, drukowane ulotki informacyjne itp.) Aby dotrzeć do masowego lub indywidualnego odbiorcy, należy korzystać z odpowiednich aktualnych środków językowych. 5) Globalne zmiany w gospodarce i technice (postęp techniczny). Czytając następującą frazę, można zaryzykować stwierdzenie, iż język rosyjski zmienił się nie do poznania: ”Наша холдинговая компания выдала чартер на хайринг по фьючерсному контракту не тому лидеру. Теперь нам грозит форфейтинг”.
o Fala zapożyczeń z innych języków, przedostanie się „lawiny” anglicyzmów do języków zapożyczanych. Na przełomie XX-XXI wieków Rosja „otworzyła się” dla świata, dla realiów i kultury życia na Zachodzie, światowego biznesu, najnowszych technologii. W związku z tym słownictwo rosyjskie wzbogaciło się o nowe, obcojęzyczne leksemy (имидж, бутик, тинейджер, принтер, дайджест, ди-джей, мониторинг, шопинг, паб, хеппенинг, лимит, рейдер, бренд, спонсор, аудит, пейджер i in.).
o W okresach największej dyfuzji leksyka, przede wszystkim terminy stają się bardziej aktywne, przenośne, wzbogacające języki zapożyczające.
o Internacjonalizacja języka. Internacjonalizmy – zapożyczenia z innych języków (z angielskiego, łaciny, greckiego, arabskiego i in.), formy oraz brzmienie których są podobne w wielu zapożyczających językach, nawet niepokrewnych. (Internacjonalizmów ostatnich lat w językach rosyjskim i polskim: аудит, бренд, дивиденд, дилер, риелтор, маркетинг, лизинг, коррупция, ингредиент, коллизия, бизнес, Интернет, marketing, leasing, korupcja, ingredient, kolizja, biznes, Internet i in.).
o Tendencja do zamiany jednostek leksykalnych, które wydają się już archaiczne, nową, bardziej aktualną leksyką, najczęściej zapożyczoną z innych języków. Niektóre rosyjskie neologizmy zapożyczone z innych języków (głownie z języka angielskiego), zastępują istniejące rosyjskie odpowiedniki (рэкетир – вымогатель, инвестор – вкладчик, дистрибьютор – распределитель, маклер – посредник, лидер – руководитель, начальник – босс, подросток – тинэйджер, лицо – фэйс, пользователь – юзер i inne). Użytkownicy języka rosyjskiego powinni o tym wiedzieć i mieć na uwadze możliwość ich zamiany w różnych kontekstach dla realizacji zadań i celów komunikacyjnych.
o Dążenie do ekonomii środków językowych, do kompresji tekstu i wypowiedzi – w globalnych warunkach zwiększonego tempa życia i funkcjonowania we współczesnych sferach życia. Do kompresji językowej zalicza się kompresja fonetyczna (na przykład, szybsze, niż zwykle, tempo wypowiedzi ustnej), morfologiczna (użycie specjalnych morfemów dla skróconych form wypowiedzi), słowotwórcza (uniwerbizacja, elipsa, abrewiacja), leksykalna (użycie krótkich wyrazów, najczęściej jednomorfemowych, wykrzykników, zaimków itp.), syntaktyczna (elipsa składniowa, konwersja, parcelacja), semantyczna (ukryte znaczenia, implicytność) .
o Tendencja do systematyzacji i formalnej regulacji oraz standaryzacji jednostek leksykalnych, semazjologicznej syntezy (jedno pojęcie – jeden wyraz – zamiast połączenia wyrazowego – tendencja do kompresji i uniwerbizacji). Zjawisko uniwerbizacji cechuje głównie potoczną odmianę języka (кредитная карточка – кредитка, 68 лошадок – 68 лошадиных сил, экономы – суперэкономичные автомобили, мышка – компьютерная мышка). Skrótowce również motywowane są kilkoma wyrazami podstawowymi: СПИД – Синдром Приобретённого Иммунодефицита, АО – Акционерное общество, ЕГЭ – Единый государственный экзамен.
o Dążenie do większej ekspresji i emotywności jednostek językowych, możliwości wyboru z kilku nazw tego samego desygnatu. Jedna z podstawowych funkcji języka – funkcja emotywna (postawa mówiącego wobec tego, o czym on mówi), która może być realizowana również za pomocą jednostek językowych (głownie leksemów), nacechowanych emocjonalnie lub ekspresywnie. Na przykład leksem хороший może być zastąpiony (w zależności od kontekstu) przez leksemy супер, классный, красава, кайфовый, превосходный, путный, приличный.
o Potrzeba różnorodności stylistycznej. Styl językowy jako zespół środków językowych powołany jest do pełnienia funkcji językowych (przede wszystkim komunikatywnej). Cele komunikacyjne określają wybór środków stylistycznych w każdym konkretnym akcie komunikacji. We współczesnym językach, między innymi polskim i rosyjskim, w dość krótkim czasie (przede wszystkim na potrzeby komunikacji zawodowej), ukształtowały się języki specjalistyczne, każdy z których posiada własny rozbudowany, zunifikowany, zharmonizowany leksykon specjalistyczny (prawny, prawniczy, biznesowy, medyczny, techniczny i inne).
o Dążenie – z jednej strony do maksymalnej informatywności z zachowaniem standaryzacji języka i ekonomii środków ekspresywnych, – z drugiej strony zaś zwiększenie ekspresji w celu skutecznego oddziaływania poprzez aberrację. Dane zjawisko charakteryzuje przede wszystkim język publicystyki.
o Demokratyzacja języka, „nobilitacja potoczności i luzu słownikowego”. Leksyka i frazeologia potoczne, w tym żargonizmy, slang, nawet przekleństwa stały się codziennym zjawiskiem we współczesnych relacjach. Przykłady leksyki potocznej w języku rosyjskim: чел, кайф, малышка, бабки, музон, тачка, папик, пупсик, халява, чувак, музон, торчок, подсесть (на что-то), клёвый, врубиться, братки, братва, хорьки, красава, аська i inne; języka polskiego: szczepa, cebulak, kasiora, fura, LOL, ćpać, dać plamę, kurdupel i inne).
Jak zaznaczono powyżej, innowacje w wyniku wymienionych uwarunkowań i tendencji najczęściej reprezentują leksykę oraz frazeologię. Powstają nowe jednostki leksykalne, zachodzi transformacja strony formalnej i struktury semantycznej już istniejących w systemie języka.
Reasumując w procesie nauczania i uczenia się języka obcego (miedzy innymi – rosyjskiego) należy zwracać uwagę na niuanse językowe, tendencje, warunki oraz przyczyny innowacji językowych, na środki językowe, za pomocą których najskuteczniej można realizować konkretne cele komunikacyjne; w miarę możliwości opisywać i określać statut stylistyczny, ekspresywny i kulturoznawczy innowacyjnych elementów języka.